НАЦЫЯНАЛЬНАЕ ПЫТАННЕ Ў ПАЛІТЫЦЫ ПРАВАСЛАЎНАЙ ЦАРКВЫ ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ Ў 1921-1939 гг.
18.04.2010Падчас Першай сусветнай вайны наступіў хуткі рост нацыянальнай свядомасці народаў, якія раней не праяўлялі вялікіх палітычных імкненняў. Змены такія відавочныя былі таксама сярод беларусаў, эліта ў 1918 г. прадпрыняла спробу стварэння сваёй незалежнай дзяржавы. Падзел Беларусі Рыжскім дагаворам стварыў сітуацыю, што ў межах Польшчы апынулася амаль 2 млн. беларусаў, у большасці - праваслаўнага веравызнання. З іх пару дзесяткаў тысяч у рознай форме ўдзельнічалі ў нацыянальным жыцці і як грамадзяне Польшчы дамагаліся ад дзяржавы прынамсі культурнай аўтаноміі, а ад Праваслаўнай царквы - роднай мовы падчас набажэнстваў і душпастырскай працы.
Ва ўмовах Польскай дзяржавы рашуча памянялася становішча Праваслаўнай царквы. Да вайны яна была найважнейшай рэлігійнай арганізацыяй Імперыі Раманавых. Цяпер стала ледзь талераваным веравызнаннем. Сітуацыю пагоршыла знішчэнне бальшавікамі царкоўных структур у Савецкай Расіі.
Большасць вернікаў Праваслаўнай царквы ў Польшчы - гэта беларусы і ўкраінцы з Валыні. Разам яны складалі 3,8 млн. жыхароў краіны [1]. Некаторыя з іх дамагаліся ад іерархаў расійскага паходжання рэалізацыі сваіх нацыянальных патрэб у рэлігійным жыцці. На практыцы значна большыя ўплывы на дзейнасць Царквы мела расійская грамадскасць, якая налічвала каля 140 тысяч чалавек [2].
У Польшчы як улады, так і большасць грамадства атаясамлівалі Праваслаўную царкву з эпохай расійскага панавання. Таму з прыходам польскай улады на Беларусь і Валынь раптоўна ўзрасла колькасць інцыдэнтаў рэваншысцкага характару. Ахвярамі былі найчасцей не рэалізатары царскай палітыкі, але звычайныя святары і вернікі.
Праваслаўныя епіскапы апынуліся ў поўнай залежнасці ад мясцовых ураднікаў. Кожны візіт епіскапа ў парафіі патрабаваў згоды кіраўніка аддзелу бяспекі пры ваяводскай управе. Ад епіскапа патрабавалі дакладны спіс людзей, з якімі ён планаваў сустрэцца [3]. Улады не ўхвалялі ніякай дзейнасці, якая спрыяла бы збліжэнню праваслаўнага духавенства з дзеячамі беларускага нацыянальнага руху. Беларускія дзеячы маглі падтрымаць Праваслаўную царкву, прадстаўленую, галоўным чынам, беларусамі, мабілізуючы грамадства на яе абарону. Але з боку іерархаў, а таксама вялікай часткі прыходскага кліру адкідаліся ўсе іх прапановы аб супрацоўніцтве. Усё вырашаў, з аднаго боку, страх перад рэакцыяй улад, а, з другога - выхаванне ў рускай культуры. Нават святарам беларускага паходжання беларускасць была нечым чужым.
Падчас З'езда святарства і праваслаўных деячоў Літоўскай епархіі ў чэрвені 1921 г. былі адкінуты ўсе прапановы Беларускага нацыянальнага камітэта ўшанаваць беларускую мову падчас богаслужэнняў. З'езд адказаў, што беларуская мова ў царкве магла б абражаць праваслаўных вернікаў [4]. Царкоўны апарат успрымаў беларускі рух як патэнцыяльнага саюзніка, але не як частку праваслаўнай супольнасці. Часта ў прапагандзе звязвалі беларускасць з неуніяй, падавалі прадуктам чужых інтрыг з мэтай аслаблення руска-праваслаўнай супольнасці [5].
Як толькі палітычная сітуацыя ў паўночна-ўсходніх ваяводствах стабілізавалася, дзяржаўныя ўлады прадпрынялі першую спробу выкарыстання Праваслаўнай царквы дзеля рэалізацыі сваіх мэтаў. Ад яе патрабавалі падзячных богаслужэнняў у дзень дзяржаўнага свята - 3 траўня, польскай мовы падчас прапаведавання. Большасць святароў, зыходзячы з пункту гледжання, што кожная ўлада ёсць ад Бога, падпарадкоўвалася яе волі.
Аднак некаторыя святары спачатку адкрыта спрыялі беларускаму руху, што заўсёды выклікала негатыўную рэакцыю з боку старастаў ці ваяводаў і патрабаванне ад епіскапаў адаслаць такіх духоўнікаў за межы павета ці ваяводства [6].
Да канца 1920-х гг. палітыка Царквы была выразна падпарадкавана рэалізацыі дзяржаўных мэтаў. Асабліва гэта было відаць падчас парламенцкіх выбараў 1928 г. Сінод епіскапаў і кожны епіскап загадалі настаяцелям прыходаў весці ў царквах прапаганду на карысць санацыйнага лагера (Беспартыйнага лагера супрацоўніцтва з урадам) [7]. Некаторыя святары спачатку падтрымлівалі Блок нацыянальных меншасцей, з якога балатаваліся беларускія дзеячы, або Рускае народнае аб'яднанне [8]. Епіскапы аднак хутка пераканалі сваіх падначаленых, што падтрымка меншасных выбарчых камітэтаў будзе ўспрымацца як дзейнасць, накіраваная на аслабленне дзяржавы [9]. Перамога санацыйнага лагера на гэтых выбарах у беларускім асяроддзі была надта выразнай.
У 1928 г. падчас святкавання 10-й гадавіны незалежнасці Польшчы ўпершыню ў царквах патрабавалася спяваць польскія патрыятычныя песні. Выкананне гэтага абавязку не заўсёды было магчымым з увагі на непадрыхтаванасць харыстаў, але ў сярэдзіне 1930-х гг. у дні дзяржаўных святаў, асабліва ў гарадах, усё рэалізавалася згодна з воляй улады. Аднак паўстала праблема - адсутнасць вернікаў падчас такіх богаслужэнняў. Таму ў храм усё часцей пасылалі настаўнікаў і дзяцей.
Амаль усе існуючыя ў Польшчы беларускія арганізацыі патрабавалі ад царкоўных улад беларускай мовы падчас набажэнстваў, навучання дзяцей на роднай мове закону Божага, роднай мовы ў Віленскай семінарыі. Слабасць беларускага руху была і ў тым, што канцэнтраваўся ён у Вільні. У выніку ціску з боку беларускіх арганізацый архіепіскап Феадосій блаславіў весці богаслужэнні на беларускай мове ў адной з філіяльных святыняў. У сакавіку 1930 г. у Вільні адбыўся З'езд праваслаўных беларусаў, які стварыў Беларускі цэнтральны царкоўны камітэт. Гэты Камітэт пачаў выдаваць часопісы «Светач Беларусі» і «Голас праваслаўнага Беларуса». Гэта быў апагей поспехаў у галіне беларусізацыі праваслаўя ў Заходняй Беларусі. З прычыны адсутнасці зацікаўленасці з боку святарства гэты працэс быў хутка стрыманы, а беларускі фактар у Царкве - цалкам маргіналізаваны [10].
У сярэдзіне 1930-х гг. з'явіліся маладыя святарскія кадры з ліку выпуснікоў Факультэта праваслаўнай тэалогіі Варшаўскага універсітэта. Аплату за адукацыю і пражыванне ў Варшаве кандыдатаў на святароў браў на сябе ўрад, чакаючы ўзамен адпаведнай працы сярод праваслаўных вернікаў [11]. Спачатку частка гэтых выпуснікоў прайшла практыку як вайсковыя капеланы і атрымала афіцэрскае званне. У 1935 г. яны пачалі ствараць структуры руху г.зв. «праваслаўных палякаў». У ліпені 1935 г. у Беластоку ўзнікала Аб'яднанне праваслаўных палякаў імя Юзэфа Пілсудскага. Арганізацыя адразу выступіла з патрабаваннем увядзення польскай мовы ў богаслужэнне і ўсё царкоўнае жыццё. Неўзабаве такія арганізацыі ўзніклі ў Гродне, Слоніме, Ваўкавыску і Наваградку. Гродзенскі Дом праваслаўных палякаў імя Стэфана Баторыя заснавалі, між іншым, вайсковыя капеланы. У праграмнай дэкларацыі яны дамагаліся, каб кожны праваслаўны паляк атрымаў магчымасць прадэманстраваць сваю нацыянальнасць і пачуццё сувязі з усім польскім народам [12].
Рух праваслаўных палякаў поўнасцю падтрымліваўся ўладамі як метад абмежавання беларускага руху.
Цяжка акрэсліць, у якой ступені на гатоўнасць Царквы да ўдзелу ў асіміляцыі беларусаў уплывалі дзяржаўныя датацыі. У 1936 г. урад выдзеліў на падтрымку Праваслаўнай царквы 1 333 600 злотых, у тым ліку на аплату іерархам і святарам - 1 053 600 [13]. Астатнія амаль 300 000 былі выдаткаваны на стыпендыі, утрыманне епіскапскіх канцылярыяй і рамонт святыняў. Бюджэт Гродзенскай епархіі складаў 167 000 злотых, з якіх 106 000 - дзяржаўныя датацыі [14]. Ахвярадаўца такіх сродкаў меў права чакаць удзячнасці.
Пасля смерці Пілсудскага Сінод епіскапаў Праваслаўнай царквы выдаў адозву да вернікаў, у якой гаварылася пра вялікую страту польскага народа. Сінод выступаў як прадстаўнік польскага грамадства. Восенню 1935 г. адбыліся з'езды духавенства Віленскай, Гродзенскай, Палескай і Валынскай праваслаўных епархій. Епіскап гродзенскі Антоній адкрыў з'езд на польскай мове і заахвоціў святароў, каб бралі з яго прыклад. Гродзенскі з'езд прыняў пастанову: для ўшанавання памяці Пілсудскага весці навучанне закону божага ў Гродзенскай епархіі на польскай мове і пачаць падрыхтоўку прапаведавання на той жа мове [14].
З лютага 1936 г. часопіс «Słowo», выдаўцом якога была Варшаўская мітраполія, стаў друкавацца на польскай мове [15]. У сакавіку з'явіўся таксама новы часопіс - «Газэта Православна», фінансаваная Міністэрствам вайсковых спраў. Абодва часопісы прапагандавалі неабходнасць пераводу літургічнага парадку з рускай і царкоўнаславянскай на польскую мову. У справаздачах ваяводаў у 1936-1937 гг. падкрэслівалася, што са святарамі ў гэтым плане наогул не было праблемаў. Па меры магчымасці пашыралася прысутнасць польскай мовы ў царкве. Праўда, праблемы былі з вернікамі, якія дэманстратыўна выходзілі са святыняў, калі толькі святар пачынаў гаварыць на дзяржаўнай мове.
Новая нацыянальная палітыка Царквы крытыкавалася беларускай прэсай. На старонках «Беларускай Крыніцы» і «Роднага краю» часта з'яўляўся тэзіс, што тыя самыя епіскапы, якія раней праводзілі русіфікацыю, цяпер з такім самым энтузіязмам паланізуюць сваіх вернікаў [16]. Несумненна, паланізацыю праводзілі, але без энтузіязму. Пра энтузіязм можна гаварыць толькі ў адносінах да выпуснікоў Варшаўскага універсітэта.
У адказ на крытыку Сінод епіскапаў 12 кастрычніка прыняў пастанову аб пашырэнні польскай мовы ў літургічным парадку. Было вырашана на працягу трох гадоў зрабіць пераклады неабходных тэкстаў.
У 1937-1938 гг. епіскапам гродзенскім стаў палкоўнік Сава (Саветаў), а віленскім вікарным епіскапам - палкоўнік Мацвей (Сямашка). Абодва былі прыхільнікамі хуткай паланізацыі царквы у паўночна-ўсходніх ваяводствах.
У красавіку 1939 г. у Гродне Праваслаўным навукова-выдавецкім інстытутам быў надрукаваны зборнік Казанняў і рэлігійных прамоваў на польскай мове. Яго выданне было прафінансавана дзяржавай. Святары на кожную нядзелю і свята атрымалі канспекты пропаведзяў, якімі павінны былі карыстацца [17]. Дзяржаўныя ўлады сакрэтна правяралі рэалізацыю на практыцы гэтага распараджэння. У Палескай епархіі ў ліпені 1939 г. каля 40 % святароў казала пропаведзь паводле зборніка, прыблізна 1 % духоўнікаў адмовіліся гэта рабіць, а 20 % прапаведавала традыцыйна па-руску.
Летам Міністэрства рэлігійных веравызнанняў і публічнай адукацыі палічыла, што калі б прышлося 4 мільёны праваслаўных зрабіць палякамі, пераводзячы іх у каталіцызм, на гэта спатрэбіліся бы дзесяткі гадоў, асабліва з улікам таго, што ў праваслаўных сем'ях нараджалася больш дзяцей, чым у каталіцкіх. Шляхам паланізацыі Царквы - так разлічвалі ўлады - паланізацыя беларусаў павінна была завяршыцца за 10-20 гадоў. Што да ўкраінцаў, то прагнозы былі больш песімістычнымі.
Спіс крыніц і літаратуры
1. Historia Polski w liczbach. Ludność i terytorium. - Warszawa: Wyd. GUS, 1993. -S. 161-163.
2. Papierzyska-Turek, M. Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918-1939 / M. Papierzyska-Turek. - Warszawa, 1989. - S. 197-207.
3. Lietuvos Centrinis Valstybes Archywas (LCVA). - F. 20. - Ap. 1. - B. 10.42.
4. LCVA. - Тамсама. - Арк. 128 б.
5. Тамсама. - С. 142.
6. Дзяржаўны архіў Брэсцкай вобласці (ДАБВ). - Ф. 1. - Воп. 2. - Спр. 2110. - Арк. 22-29, 48-64.
7. ДАБВ. - Ф. 1. - Воп. 6. - Спр. 503. - Арк. 1.
8. ДАБВ. - Ф. 1. - Воп. 6. - Спр. 503. - Арк. 6.
9. ДАБВ. - Ф. 1. - Воп. 6. - Спр. 503. - Арк. 3.
10. Давідзюк, М. Справа беларусізацыі Праваслаўнай царквы ў святле палітыкі польскіх дзяржаўных улад 1919-1939 / М. Давідзюк. - Беласток: Беларускі каляндар, 1990. - С. 77-83.
11. ДАБВ. - Ф. 1. - Воп. 10. - Спр. 1281. - Арк. 3-4.
12. Archiwum Państwowe w Białymstoku. Zespół Komendy Miasta i Policji Państwowej. - Sygn. 6. - K. 7.
13. Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN). - MSW. - Sygn. 963. - K. 121.
14. AAN. - MSZ. - Sygn. 2870. - K. 40.
15. AAN. - MSW. - Sygn. 963. - K. 269.
16. AAN. - MSW. - Sygn. 963. - K. 120.
17. ДАБВ. - A. 1. - Воп. 10. - Спр. 2828. - Арк. 1-2.